Istnienie interakcji między członkami grupy to jedna z głównych cech kształtujących grupę. Wszelkie procesy grupowe mogą zachodzić jedynie poprzez sieć interakcji, powiązań społecznych, kontaktów i znajomości; tylko dzięki nim można osiągnąć określone cele, materialne czy kulturalne. Sieć interakcji to swoisty kapitał społeczny każdej jednostki i gwarant jej prawidłowego funkcjonowania w ramach grupy i społeczeństwa. Aby jakąś zbiorowość w ogóle można było nazwać grupą, musi w jej ramach występować duże zagęszczenie interakcji, a więc istnienie bezpośrednich, częstych, bliskich relacji między wszystkimi członkami danej grupy.

Komunikacja, ciągle towarzysząca interakcjom „polega na przekazywaniu informacji między uczestnikami życia społecznego, a dokonuje się za pomocą języka i różnych znaków oraz symboli” [1]. Komunikacja, porozumiewanie się i wymiana informacji służy zachowaniu ciągłej łączności między członkami grupy.

Mówiąc o interakcjach w ramach grupy należy wskazać na dwa ich rodzaje. Pierwszy rodzaj – stosunki osobowe, czyli relacje między osobami, traktowanie drugiego człowieka jako partnera, jako wartości autotelicznej, gdzie kontakt z drugim człowiekiem jest celem samym w sobie. Po drugie, stosunki rzeczowe, a więc relacje między rolami społecznymi, gdzie mało ważne jest kto daną rolę pełni, natomiast istotne jest jak tę rolę pełni. Tutaj druga osoba ma wartość typowo instrumentalną, „a relacje z nią prowadzą do osiągnięcia jakiegoś celu znajdującego się poza nią samą” [2].

Według Carol K. Olster: „najważniejszymi aspektami relacji interpersonalnych w grupie są zaufanie i spójność”. Zaufanie to pewność, jaką pokładamy w innych ludziach; zaufanie daje nam podstawy do tego, by wierzyć, że umiemy przewidywać ich zachowanie i możemy na tych przewidywaniach polegać. Spójność natomiast to „siła pozytywnych więzi interpersonalnych”, opartych m.in. na sympatii i zaufaniu [3]. W spójnej grupie nie istnieją żadne podziały wewnętrzne, wyznaje się te same wzory i normy zachowania, uznaje się podobne cele i interesy, przedkładając często interesy grupowe nad swoimi, w końcu te same uczucia sympatii bądź antagonizmu względem innych grup. „Grupa spójna to taka, którą spaja silna więź społeczna” [4]. Więź społeczna (grupowa) to zbiór stosunków, środków kontroli społecznej i instytucji, skupiający jednostki we wspólną całość. Grupa ciągle próbuje wzmacniać swoją spójność, konsolidować się, utrwalać więzi, aby trwać jak najdłużej i cały czas rozwijać się. Grupa spójna ma większą możliwość oddziaływań na swoich członków, wzmacniania aparatu kontroli nad nimi, nacisku w kierunku podporządkowania się grupie, wzmacniania konformizmu grupowego, a ostateczności, „eliminowania” osób z jakiś względów nie pasujących do grupy.

1. Rola lidera w sztuce Ju-Jitsu

W różnego rodzaju grupach ludzkich mogą pojawić się następujące dwa typy przewodzenia i sprawowania władzy. Pierwszy typ to lider formalny – w grupie ćwiczeniowej Ju-Jitsu takie stanowisko pełni osoba mistrza, instruktora, bądź asystenta mistrza. Taki lider wybrany jest zawsze „odgórnie”, jak gdyby narzucony reszcie grupy, która musi uznać zwierzchnictwo tej osoby oraz w jakimś wymiarze swojej aktywności podporządkować się jej. Lider nieformalny natomiast to osoba wybrana spontaniczne przez resztę grupy, bez żadnych wpływów na ten wybór z zewnątrz. Na gruncie treningów Ju-Jitsu liderem nieformalnym może być jeden z ćwiczących, np. najbardziej uzdolniony, cieszący się jednocześnie największym uznaniem w oczach innych ćwiczących, a także lidera formalnego. Taka osoba może stać się swoistym przedstawicielem interesów reszty grupy, mieć w niej duże poważanie i respekt.

W dojo (jap. sali ćwiczeń) wyróżnić należy specyficzny klimat psychospołeczny, w tym także klimat przywództwa, wynikający z utrwalonego tradycją kultury wojowników układu hierarchicznego. Stanowi on kontinuum: od bardzo konserwatywnego, autorytarnego, po demokratyczny (z utrzymaniem silnego autorytetu lidera).

W grupach ćwiczeniowych Ju-Jitsu, w organizacjach i klubach najczęściej przywódcą jest lider formalny – szef klubu, sensei – mistrz i nauczyciel, przekazujący swoim adeptom teorię i praktykę sztuki, cały czas rozwijając ją, będąc dla nich przykładem do naśladowania. Wszystkie swoje cechy rządzenia, grupy Ju-Jitsu zawdzięczają tradycjom starojapońskich szkół walki, które „jak wszystkie inne elementy średniowiecznego japońskiego społeczeństwa (…) charakteryzowały się ściśle pionową strukturą, która była odbiciem pierwotnego układu rodowego” [5], niczym w myśl ideologii państwa Konfucjusza; gdzie na czele zawsze stała jedna osoba – przywódca, wielki mistrz, dzierżący w swych rękach władzę absolutną nad swoimi uczniami, niczym daimyo (pan, książę) względem swojego rycerza – samuraja (bushi).

Z biegiem czasu daje się zaobserwować jednak odchodzenie od takiego stylu rządzenia, co w pewnym stopniu wymuszane jest rozwojem społeczeństwa, zwiększeniem kontroli społecznej płynącej z zewnątrz grup (jako przykład można tu przytoczyć nieformalne grupy wsparcia nazywające siebie „komitetami rodzicielskim”, zbierające składki na określone cele, organizujące pokazy, bądź obozy) i coraz częstsze zapatrywanie się społeczeństw w kierunku demokracji, decentralizacji władzy, upowszechnienia struktur stowarzyszeniowych i liberalizacji stosunków międzyludzkich.

Osoba lidera sprawuje ciągle niepodzielnie i niepodważalnie swoją funkcję kierowniczą i przewodniczą, jednak większość decyzji ważnych dla grupy podejmuje wraz z innymi osobami (np. instytucja Rady Mistrzów, która co jakiś czas zbiera się w gronie mistrzów Ju-Jitsu i liderów klubów, by omówić istotne sprawy dotyczące działalności poszczególnego klubu czy organizacji, stworzyć okresowy program szkoleniowy, wybrać skład pomocników i asystentów mistrza, zorganizować pokazy, konsultacje czy różnego rodzaju ceremonie).

Podstawową rolą trenera, z której wypływają wszystkie inne, jest rola kierownika procesu treningowego. Styl kierowania ma ogromny wpływ na efekty i osiągnięcia sportowe zawodników. Ma również istotny wpływ na kształt stosunków między trenerem a adeptem. Trener jako kierownik i organizator działalności sportowo-wychowawczej mając bezpośredni i bliski kontakt z zawodnikiem, ciesząc się autorytetem, wpływa na kształtowanie się jego osobowości na drodze własnego przykładu. Wszystko, co sobą reprezentuje trener i jak postępuje, staje się często wzorcem dla zawodnika, który go naśladuje i pragnie dorównać, czasami w najdrobniejszych szczegółach.

Lider w sztuce walki odpowiedzialny jest za przekazywanie informacji (technik i metod danego systemu walki, a także związanych z danym systemem idei), jest jak gdyby źródłem tych informacji. Te przyjmowane są przez adepta jako prawdziwe tylko wówczas, gdy pochodzą ze źródła wiarygodnego i sprawdzonego. Lider tradycyjnie traktowany jest w dojo jak „drugi po Bogu”, stanowi dla uczniów wielki niepodważalny autorytet. Wysoki tytuł honorowy mistrza – shihan oznacza nauczać lub prowadzić kogoś po dobrej drodze. Im wyższy stopień mistrzowski nauczyciela, tym większy prestiż w środowisku sztuk walki, rośnie przy tym także odpowiedzialność moralna.

Arystoteles zalecał, aby czas wolny był „poświęcony sztuce, nauce, a nade wszystko filozofii”. Jeżeli przełożymy to na praktykę sztuk walki i odpowiedzialność pedagogiczną lidera grupy Ju-Jitsu, otrzymamy wskazania ciągłych studiów teoretycznych i praktycznych, duchowych i fizycznych obejmujące całe życie [6].

Mistrz sztuk walki czuje się fizycznie i moralnie odpowiedzialny za każdego pojedynczego ucznia. Przedstawia uczniom środki i cele na drodze sztuk walki i możliwości pełnej samointegracji. Sensei buduje stabilne ludzkie związki ze swoimi uczniami, uczy i wychowuje, pełni funkcję ojcowską, „w prawdzie z samoistnym autorytetem fachowości i duchowej mocy, ale koniecznie z ambiwalentną postawą przywódcy” [7]. Sensei w końcu to nie tylko instruktor technik walki, lecz przede wszystkim wychowawca, kształtujący charaktery swoich uczniów.

2. Formy komunikowania w obrębie grup Ju-Jitsu

W każdym dojo dominuje komunikacja bezpośrednia, zwłaszcza w mniejszych dojo. W małych kameralnych salach ćwiczeń tradycyjnych szkół walki panuje bowiem ciepła, niejako rodzinna atmosfera i dobry, bezpośredni kontakt między ćwiczącymi; między uczniami a nauczycielem. Umożliwia to transmisję wiedzy i wychowanie moralne – jak mówi Wojciech J. Cynarski „z serca do serca” [8]. Grupy ćwiczeniowe są dzięki temu na ogół spójne, dające duże poczucie bezpieczeństwa i identyfikacji członków. Źródłami spójności grupowej są: satysfakcja z uczestnictwa w grupie, zaspokojenie potrzeb społecznej akceptacji i uznania, bliskość emocjonalna, podobieństwo postaw i wartości, dążeń i działań, a także interpersonalna atrakcyjność (co dotyczy zwłaszcza wojowników płci pięknej w relacji do męskiej części grupy). Kulturę grupy współtworzą etyka i symbole. Grupy spójne lepiej akceptują określone normy, charakteryzują się większą sprawnością przekazywania informacji i internalizacji podawanych przez mistrza treści. Występuje więc dość duża efektywność oddziaływań pedagogicznych, jak również w zakresie osiągania celów szkolenia technicznego. Grupa spójna cechuje się ponadto silniejszym wpływem na uczestników – konformizm, relacje podporządkowania, ale i opieki, odpowiedzialności (starsi pomagają młodszym).

Inną z wartości spajających grupę jest wykształcenie tzw. żargonu. Żargon to nic innego jak „specyficzny język tworzony przez grupę, która nadaje niektórym słowom znaczenia nieco odmienne od powszechnie obowiązujących lub tworzy całkiem nowe wyrazy. Dzięki temu komunikacja przebiegająca wewnątrz grupy ulega uproszczeniu” [9]. Dzięki żargonowi grupa staje się w jakiś sposób hermetyczna, zamknięta dla innych, nie będących jej członkami.

Posługiwanie się językiem, przesyconym terminologicznym nazewnictwem japońskim (japońskie „do widzenia”, czyli sayonara, wypowiadane przez wszystkich ćwiczących zawsze na końcu treningu, cała gama określeń technicznych, zaczerpniętych ze starych annałów i ksiąg Ju-Jitsu, żeby wymienić tylko ude-hishigi-juji-gatame – dźwignia krzyżowa na rękę prostą czy sode-tsuri-komi-goshi, czyli rzut przez biodro z przetoczeniem, trzymając za rękawy); używanie specjalistycznych słów  z różnorodnych dyscyplin naukowych, takich jak: anatomia, biochemia; czy nadawanie innych znaczeń powszechnie znanym słowom (np. „sprężynka” na określenie gimnastycznego ćwiczenia zwanego wychwytem z karku), stanowi poważny argument za tym, aby uznać „specyficzny język” ćwiczących Ju-Jitsu jako żargon.

Relacje interpersonalne określone są jednoznacznie przez tradycję szkoły. W kontaktach „face to face” istotne i znaczące są określone gesty i znaki – słowa i symbole. W większych szkołach i organizacjach stylowych komunikacja między głównym mistrzem lub liderem organizacji a poszczególnymi dojo odbywa się przez wyznaczonych przedstawicieli i instruktorów, na zasadzie systemu hierarchicznego, przypominającego układy feudalne.

Komunikacja w grupach ćwiczeniowych Ju-Jitsu odbywa się najczęściej według określonej sieci komunikacji, która pomaga uporządkować i kontrolować interakcje wewnątrzgrupowe. Zwykle lider grupy – sensei  – zajmuje centralne miejsce w tej sieci, kontrolując przepływ informacji, używając zarazem komunikacji jednokierunkowej, która przejawia się ogłaszaniem informacji i wydawaniem poleceń, które przez członków grupy powinny być przyjęte „bez komentarza” i wykonane „bez dyskusji” [10]. Może to w jakiejś mierze zaburzać komunikację i interakcję, najważniejszym zamiarem jest jednakże uporządkowanie tego procesu, a co najważniejsze porządek na treningu, tak aby w jak największym stopniu spożytkować czas na główny cel spotkań grupy, czyli doskonaleniu sztuki walki, uniknąć chaosu oraz stworzyć warunki spokoju i bezpieczeństwa dla wszystkich ćwiczących. Osoba wstępująca do grupy oddaje się pod kierownictwo nauczyciela, a łączące ich stosunki stają się z biegiem czasu rodzajem umowy, bezpośredniej więzi, która sięga poza ramy zwykłego nauczania, przypominając bardziej związek pomiędzy ojcem a posłusznym mu synem [11].

Współczesny rozwój techniki, szczególnie komunikowania się, spowodował odejście od „sekretnych” metod nauczania. Sztuka drukarska oraz stale rosnąca liczba książek i kaset wideo, płyt instruktażowych na DVD przedstawiających techniczne aspekty sztuk walki, czy ciągle postępujący rozwój Internetu, spowodowały, że tajniki dotyczące sztuk walki zostały wystawione na światło dzienne, przeniknęły głęboko do kultury Zachodu i stały się częścią ogólnej wiedzy ludzkości [12]. Ale o tym opowiem szerzej w następnym artykule.

 

Autor: sensei Adam Borkowski (3 DAN Ju-Jitsu), SAMURAJ Konin

---