1. Systemy walki na świecie

Studiując historię rozwoju sztuk walk natrafiamy na szereg niedomówień, niejasności, mitów oraz nieracjonalnych zagadek, nierozwiązywalnych ustalonymi, rozumowymi sposobami. Różnorodne formy walki towarzyszyły ludzkości od niepamiętnych czasów. Walka, w tym walka wręcz, jest stara jak historia ludzkości. W historii obserwowano permanentną dbałość o zachowanie zręczności, siły czy przebiegłości w celu obrony przed napaścią, jak również zdobycia pożywienia. Na całym świecie prymitywne formy zapasów praktykowano od czasów prehistorycznych, a w czasach starożytnych, już w antycznej Grecji rozgrywano zawody w walkach zapaśniczych, bokserskich i dyscyplinie pod nazwą pankration, gdzie dozwolone były uderzenia, kopnięcia, chwyty zapaśnicze i rzuty. Dyscypliny te występowały także z powodzeniem na igrzyskach olimpijskich. Uprawiane przez Greków cztery rodzaje walki zapaśniczej, pankration oraz boks stanowiły obowiązkowy element ich szkolenia wojskowego. Wielu znamienitych filozofów owych czasów, jak Platon (który był notabene praktykującym zapaśnikiem i pośrednio dzięki zapasom zdobył też swoje imię), Nikiasz czy Sokrates uważało, iż znakomitym środkiem przysposobienia do walki realnej są zapasy. Organizowano więc całe sekcje zapaśnicze, którym zapewniano nawet odnowę biologiczną. Nikt dokładnie nie potrafi wskazać daty powstania pierwszych określonych sposobów rozstrzygania walki, chociaż wiele starożytnych kultur pozostawiło po sobie dzieła sztuki przedstawiające sceny walki. Najstarsze, pochodzące sprzed 3400 roku p.n.e., malowidła z piramid egipskich – obrazują pewną formę walki porównywalną do zapasów. Również na terenie dawnej Mezopotamii (Babilon) odnaleziono pochodzące sprzed 3000 roku p.n.e. płaskorzeźby oraz poematy przedstawiające ślady walki na pięści. W Wietnamie wykopano rysunki i szkice pochodzące z roku 2879 p.n.e. przedstawiające pewne sposoby walki wręcz połączone z użyciem szabli, kija, łuku oraz dzidy.

2. Sztuki walki Dalekiego Wschodu

Kolebką różnych sztuk walki jest Daleki Wschód (tak zwana Azja Wschodnia, czyli Chiny, Indie, Japonia, Korea). Chińskie źródła, pochodzące sprzed 2600 roku p.n.e. mówią o taoistycznych mnichach, którzy chcąc zachować nieśmiertelność praktykowali pewne metody ćwiczeń fizycznych, także w celach samoobrony. W tym samym czasie (prawdopodobnie około 2670 r. p.n.e.) stworzony został przez cesarza Ju-Huang-Shang-Ti, zwanego Nefrytowym Cesarzem, system walki Czio-Ti. Większość powstających w owym czasie form walki dotyczyła głównie aspektu militarnego. Ambicją każdego władcy było posiadanie należycie wyszkolonej armii, więc wszelkie formy walki były jednym z elementów całego systemu szkolenia[1].

Jak stwierdza Wojciech J. Cynarski[2] nigdzie, poza krajami Dalekiego Wschodu, walka wręcz (a także szermierka i łucznictwo) nie uzyskała tak wielkiej skuteczności i rangi sztuki. Wskazuje, że religia i myśl filozoficzna nadała praktykom wojennym znamiona sztuki, wywarła ogromny wpływ na mentalność ludzi Orientu, każąc im dążyć do perfekcji w technikach walki. Oprócz tego wielowiekowa historia wojen domowych, a także narodowa skłonność do celebracji rytuałów i porządkowania życia, spowodowały, że w Japonii, bardziej niż w jakimkolwiek innym kraju na świecie, praktyczne umiejętności walki przyjmowały postać systemów[3].

Historia wschodnich sztuk walki to ważny element ich mistycznej aury. Sztuki walki w sensie zjawiska kulturowego, zostały ukształtowane w ciągu długiego procesu historycznego. Wielki jest tutaj wpływ kultury, stosunków politycznych i społecznych, a także religii i idei filozoficznych.

Większość historyków dalekowschodnich systemów walki wywodzi praformy tejże sztuki z Indii. Hinduskie tańce zawierają elementy późniejszych tak zwanych form (jap. kata), czyli układów technik walki. System joga uczył metody oddychania, umysłowej koncentracji i osiągania równowagi psychicznej.

Jednak to w Chinach i Japonii sztuki walki rozwijały się najprężniej. Ekspansji sztuk wojennych z Państwa Środka sprzyjały kontakty handlowe i kulturalne z licznymi sąsiadami. Niebagatelną rolę na polu rozwoju i rozprzestrzeniania się sztuk walki odegrała Korea. Była ona rodzajem pomostu, przez który na Wyspy Japońskie docierały chińskie wpływy kulturowe. Warto jed­nak wiedzieć i to, że w XIV i XV wieku Korea sama wniosła ogromny wpływ do kultury Azji, porównywany niekiedy z rolą, jaką odgrywały w Europie Włochy w okresie Odrodzenia. Notuje się wybitne osiągnięcia Koreańczyków w dziedzinie medycyny, astronomii, geologii i rolnictwa oraz żegludze.

Trzeba zwrócić uwagę na to, że jednymi z ważniejszych pionierów sztuk walki byli mnisi (np. buddyjscy). Buddyzm trafił do Japonii około roku 550 n.e. W zaciszach świątyń adepci doskonalili się przez lata na drodze praktyk duchowych (medytacja) i fizycznych – przez cyzelowanie tak zwanych kata (wspominanych już wcześniej form).

Jedna z najbardziej znanych legend dotyczących pochodzenia wschodnich sztuk walki mówi, że na grunt chiński przeszczepił je buddyjski mędrzec Bodhidharma, który przybył z Indii i osiedlił się w klasztorze Shaolin. Twórca buddyzmu zen, w którym szczególny nacisk kładzie się na długotrwałe medytacje; nauczył mnichów, poświęcających bardzo dużo czasu na medytacje (w związku z czym byli bardzo słabi); technik walki i ćwiczeń fizycznych, dzięki którym stali się dużo silniejsi i zdrowsi.

Szczególny wpływ na powstanie i umocnienie tradycji narodowych w Japonii miały trzy wieki względnego spokoju między rokiem 800 a 1100. Zostały wówczas również sformułowane zasady większości ćwiczeń fizycznych praktykowanych w japońskim feudalizmie, a w wielu przypadkach także do dnia dzisiejszego. We wspomnianym okresie corocznie na dworze cesarskim odbywały się zawody sumo, w łucznictwie oraz jeździe konnej połączonej ze strzelaniem z łuku. Pod koniec XII wieku po walkach rodów Taira i Minamoto rozpoczyna się okres szogunatu, w którym dowódcy wojskowi sprawują władzę w imieniu cesarza, izolując jednocześnie Japonię od wszelkich wpływów zewnętrznych przez następne 200 lat. Ten okres wewnętrznego spokoju miał ogromny wpływ na ukształtowanie się moralnych zasad i stylu życia Japończyków. Znaczący wpływ wywarło też uznanie konfucjanizmu za system norm moralnych powszechnie obowiązujących i wspartych autorytetem państwa. W okresie tym wytworzył się w Japonii nowy system społeczny oparty na podziale kastowym, w którym wojownikom – samurajom hierarchicznie podporządkowano inne kasty – chłopów, rzemieślników i kupców. Samuraje, broniący ludności przed wszelką agresją zewnętrzną, stanowić mieli jednocześnie wzorzec moralny dla całego narodu.

Wprowadzenie w 1543 roku do Japonii broni palnej przez Portugalczyków pozbawiło znaczenia militarnego tradycyjne japońskie narzędzia walki, takie jak łuk, szabla, lanca czy sztuka Ju-Jitsu. Wówczas jednak sztuki te zyskały ,,drugi nurt”, stając się ostoją tradycji i metodami samodoskonalenia się fizycznego i duchowego, ściśle związanego z konfucjanizmem i buddyzmem zen. Odpowiadały na wyzwania nowoczesności – miały służyć szkoleniu policji, ulicznej walce wręcz, a z czasem miały się stać mniej lub bardziej oficjalnymi sposobami treningu psychofizycznego i/lub dyscyplinami sportowymi. Dla adepta krystalizujących się wtedy systemów przeciwnikiem był przestępca, chuligan lub rywal umowny – partner treningowy, a nie jak wcześniej śmiertelny wróg na polu bitwy.

Sytuacja polityczna w Japonii pomiędzy XVII a XIX wiekiem zaczęła się powoli stabilizować, coraz mniej było konfliktów zbrojnych. Samurajowie musieli również dostosować się do nowych okoliczności i pokoju. Samuraj często miewał kłopoty, kiedy atakowany był przez bandytów czy wyjętych spod prawa samurajów, tzw. roninów. Potrzebne były umiejętności walki wręcz, a kiedy w 1876 roku zabroniono samurajom nosić mieczy, znajomość tych technik stała się koniecznością. Był to dla Japonii rok przełomowy, rok kończący epokę średniowiecza, rozpoczynający etap głębokich przemian społeczno-gospodarczych i dynamicznego rozwoju. Zakaz stosowania broni w pojedynkach i słynne „polowania na miecze”, oparte na edykcie rozbrajającym pospólstwo, stanowiły czynniki przyspieszające rozwój szkół walki wręcz.

Sztuki walki rozwijały się dzięki konfliktom i wojnom, ale czasy pokoju dały ekspertom sztuk walk możliwość ciągłego dopracowywania zasad i kodyfikowania technik ich poszczególnych systemów. Tak było chociażby w okresie Edo w Japonii (lata 1603-1868), czasie charakteryzującym się względnym spokojem. Ale nawet w tym czasie nikt nie zapominał starych świętych słów: „w czasie pokoju (na wszelki wypadek) pamiętaj o wojnie”. Takie podejście wpłynęło na rozkwit sztuk walki bez broni, walki wręcz i systemów samoobrony. Dzięki temu także z biegiem czasu pogłębiła się podbudowa filozoficzna oparta na zasadach wybranych z taoizmu, konfucjanizmu, shintoizmu i głównie buddyzmu zen. Sztuki walki, poza wartością utylitarną zyskały wymiar duchowy.

Autor: sensei Adam Borkowski (3 DAN Ju-Jitsu), SAMURAJ Konin

Zredagowany artykuł jest częścią pracy magisterskiej pt. "Ju-Jitsu – sztuka walki, filozofia czy styl życia?" napisanej pod kierunkiem prof. zw. dr hab. Bolesława Andrzejewskiego i obronionej przez w/w autora na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu w roku 2009.